राजीव काळे
फोटोतील मुलगी, तिचा देश, तिचा धर्म, तिच्या भोवतीचा दृश्य परिसर, पडझडीचे स्वरूप, काळ या सगळ्यावरचे अनावश्यक संदर्भबंध दूर सारूया आणि विचार करूया फक्त पुस्तकाचा, ते मिळवण्यासाठी आणि ते वाचण्यासाठी जीव पाखडण्याचा. हे जीव पाखडणे कुठल्या प्रकारचे? कुठल्या प्रतीचे? तर जणू पुस्तकाविना आपण जगूच शकणार नाही, अशा असोशीचे. म्हणजे पुस्तक, वाचन ही जीवनावश्यक बाबच झाली.
............
हा फोटो कुठला? अफगाणिस्तानमधला, किंवा इराकमधला. आणि आपल्या मनातील दृश्य भौगोलिक व सांस्कृतिक संदर्भांत थोडे बदल केले तर हा फोटो आपला शेजारी पाकिस्तान किंवा अगदी आपल्या भारतातलाही.
हा फोटो कधीचा?
दिसत आणि भासत आत्ताचाच असला तरी फोटो काढण्याची कला माणसाला अवगत होण्याच्या कितीतरी आधीपासून ते आजपासून कितीतरी वषेर् पुढचा ठरू शकेल, असा कधीचाही.हा फोटो कसला?
बेलगाम, बेफाम आणि पिसाट शक्तींनी घडवून आणलेल्या उद्ध्वस्तीकरणाचा. पडझडीचा.
या उद्ध्वस्त पडझडीच्या पार्श्वभूमीवर एक मुलगी उभी. तिच्या हातात पुस्तक.
हे पुस्तक कसले? कुराण.
उन्मत्त दांडग्यांनी केलेल्या पडझडीत घरातील उरलेले काहीतरी शोधताना हे कुराण या मुलीला सहज सापडले असावे किंवा मग खास कुराणासाठीच तिने शोध घेतला असावा. आपल्या मनातील शक्यता आजमावण्याचा परीघ रुंद करूया आणि मानूया की तिने कुराण शोधण्यासाठीच जीव पाखडला असावा. कुराणाभोवतीचे धामिर्क, आध्यात्मिक, सांस्कृतिक आणि कुठले कुठले संदर्भ या मुलीसाठी कदाचित साऱ्या पडझडीत मोठे आधार ठरत असतील. कुराणाचा आधार का वाटतो, याचे सुस्पष्ट आणि तर्कसंगत विश्लेषण कदाचित तिला नाही करता यायचे. पण साऱ्या समीक्षकी विश्लेषणांच्या पलीकडे तिला काय वाटते ते अधिक महत्त्वाचे. एक दाट शक्यता अशीही की या मुलीची कदाचित अक्षरांशी ओळखही नसावी. पण केवळ कुराणाचे अस्तित्व, त्या पवित्र ग्रंथाचा स्पर्शही तिच्यासाठी फार फार मोलाचा असावा.
फोटोतील मुलगी, तिचा देश, तिचा धर्म, तिच्या भोवतीचा दृश्य परिसर, पडझडीचे स्वरूप, काळ या सगळ्यावरचे अनावश्यक संदर्भबंध दूर सारूया आणि विचार करूया फक्त पुस्तकाचा, ते मिळवण्यासाठी आणि ते वाचण्यासाठी जीव पाखडण्याचा. हे जीव पाखडणे कुठल्या प्रकारचे? कुठल्या प्रतीचे? तर जणू पुस्तकाविना आपण जगूच शकणार नाही, अशा असोशीचे. म्हणजे पुस्तक, वाचन ही जीवनावश्यक बाबच झाली. अन्न, वस्त्र, निवारा या तिगडीला जोड वाचनाची.
पण, रोजचे नुस्ते जगणेही कमालीचे क्लिष्ट होत असताना आणि त्याची गणिते दिवसागणिक अधिकाधिक अवघड होत चालली असताना त्यात कसले हे वाचनबिचन? डोक्याला ताप सांगितलाय कुणी? आणि वाचून वाचून वाचायचे काय, तर कथा, कविता, कादंबऱ्या, वैचारिक लेखन किंवा मग 'आयुष्यात यशस्वी कसे व्हावे', 'मन ताणरहित कसे करावे?' अशा ठपीची पुस्तके. त्यातून हाती काय लागणार? उगाच महागड्या पुस्तकांवर खर्च करायचा. त्यापेक्षा अन्न, वस्त्र, निवारा एवढ्यापुरत्याच आपल्या जीवनावश्यक गरजा सीमित ठेवू या. त्यांचा दर्जा वाढवण्यासाठी, त्यांच्या झगमगाटासाठी हवे तर पैसे खर्च करू या. वेळ खर्च करू या. पण हे वाचनबिचन नका सांगू आम्हाला. केवळ कागदी फडफड ती.
मग त्या फोटोतल्या मुलीने एवढ्या पडझडीत पुस्तक शोधले, त्याचे काय? तिच्या लेखी पुस्तक म्हणजे केवळ कागदी फडफड नाही. तिच्या लेखी पुस्तक म्हणजे आधार. हा आधार जगण्याचे बळ देणारा. भोवतालाचे भान देणारा. त्यातील सुखदु:खांचे प्रवाह दर्शवणारा. अवघडातून मार्ग दाखवणारा. कदाचित पडझड करणाऱ्यांशी लढण्याची ताकद देणाराही. प्रेरणा निरनिराळ्या असू शकतील, मुख्य मुद्दा वाचन हाच. अगदी अन्न, वस्त्र, निवाऱ्याच्या जोडीने.
ही जोड तुम्ही-आम्ही दिली आहे? देत आहोत? देणार आहोत?
आपल्या भोवताली दृश्य आणि अदृश्य स्वरूपाची बेहिशेबी पडझड सुरू आहे. सामाजिक, सांस्कृतिक, राजकीय, मूल्यात्मक अशा असंख्य आघाड्यांवर. अशा परिस्थितीत पुस्तक-वाचन ही आपली जीवनावश्यक बाब ठरू शकत नाही काय? पुस्तकांच्या वाटेलाही न जाता अन्य मार्गांनी भोवतालचे उत्तम भान येत असेल, वैचारिक पातळी उंचावत असेल, विचारांचा परीघ रुंदावत असेल, तर गोष्ट वेगळी. तेथे तक्रारीला जागा नाही. उलट कौतुकच. पण असे भान नसल्यास ते येण्यासाठी पुस्तकाचे पान उलगडायला हवेच. आवश्यक ते वाचायला हवेच. त्याखेरीज अन्य मार्ग नाही. आणि जिवंतपणे जगायचे असल्यास असे भान राखण्यावाचूनही पर्याय नाही. अन्न, वस्त्र, निवाऱ्यावाचून माणसाला पर्याय नसतो तसेच हे. फोटोतल्या त्या मुलीने हा पर्याय स्वीकारला असावा. आम्ही-तुम्ही स्वीकारला आहे? असल्यास उत्तम. नसल्यास स्वीकारायला हवा. जिवंतपणे जगण्यासाठी एवढे तरी करायला हवेच.
फोटोतील मुलगी, तिचा देश, तिचा धर्म, तिच्या भोवतीचा दृश्य परिसर, पडझडीचे स्वरूप, काळ या सगळ्यावरचे अनावश्यक संदर्भबंध दूर सारूया आणि विचार करूया फक्त पुस्तकाचा, ते मिळवण्यासाठी आणि ते वाचण्यासाठी जीव पाखडण्याचा. हे जीव पाखडणे कुठल्या प्रकारचे? कुठल्या प्रतीचे? तर जणू पुस्तकाविना आपण जगूच शकणार नाही, अशा असोशीचे. म्हणजे पुस्तक, वाचन ही जीवनावश्यक बाबच झाली.
............
हा फोटो कुठला? अफगाणिस्तानमधला, किंवा इराकमधला. आणि आपल्या मनातील दृश्य भौगोलिक व सांस्कृतिक संदर्भांत थोडे बदल केले तर हा फोटो आपला शेजारी पाकिस्तान किंवा अगदी आपल्या भारतातलाही.
हा फोटो कधीचा?
दिसत आणि भासत आत्ताचाच असला तरी फोटो काढण्याची कला माणसाला अवगत होण्याच्या कितीतरी आधीपासून ते आजपासून कितीतरी वषेर् पुढचा ठरू शकेल, असा कधीचाही.हा फोटो कसला?
बेलगाम, बेफाम आणि पिसाट शक्तींनी घडवून आणलेल्या उद्ध्वस्तीकरणाचा. पडझडीचा.
या उद्ध्वस्त पडझडीच्या पार्श्वभूमीवर एक मुलगी उभी. तिच्या हातात पुस्तक.
हे पुस्तक कसले? कुराण.
उन्मत्त दांडग्यांनी केलेल्या पडझडीत घरातील उरलेले काहीतरी शोधताना हे कुराण या मुलीला सहज सापडले असावे किंवा मग खास कुराणासाठीच तिने शोध घेतला असावा. आपल्या मनातील शक्यता आजमावण्याचा परीघ रुंद करूया आणि मानूया की तिने कुराण शोधण्यासाठीच जीव पाखडला असावा. कुराणाभोवतीचे धामिर्क, आध्यात्मिक, सांस्कृतिक आणि कुठले कुठले संदर्भ या मुलीसाठी कदाचित साऱ्या पडझडीत मोठे आधार ठरत असतील. कुराणाचा आधार का वाटतो, याचे सुस्पष्ट आणि तर्कसंगत विश्लेषण कदाचित तिला नाही करता यायचे. पण साऱ्या समीक्षकी विश्लेषणांच्या पलीकडे तिला काय वाटते ते अधिक महत्त्वाचे. एक दाट शक्यता अशीही की या मुलीची कदाचित अक्षरांशी ओळखही नसावी. पण केवळ कुराणाचे अस्तित्व, त्या पवित्र ग्रंथाचा स्पर्शही तिच्यासाठी फार फार मोलाचा असावा.
फोटोतील मुलगी, तिचा देश, तिचा धर्म, तिच्या भोवतीचा दृश्य परिसर, पडझडीचे स्वरूप, काळ या सगळ्यावरचे अनावश्यक संदर्भबंध दूर सारूया आणि विचार करूया फक्त पुस्तकाचा, ते मिळवण्यासाठी आणि ते वाचण्यासाठी जीव पाखडण्याचा. हे जीव पाखडणे कुठल्या प्रकारचे? कुठल्या प्रतीचे? तर जणू पुस्तकाविना आपण जगूच शकणार नाही, अशा असोशीचे. म्हणजे पुस्तक, वाचन ही जीवनावश्यक बाबच झाली. अन्न, वस्त्र, निवारा या तिगडीला जोड वाचनाची.
पण, रोजचे नुस्ते जगणेही कमालीचे क्लिष्ट होत असताना आणि त्याची गणिते दिवसागणिक अधिकाधिक अवघड होत चालली असताना त्यात कसले हे वाचनबिचन? डोक्याला ताप सांगितलाय कुणी? आणि वाचून वाचून वाचायचे काय, तर कथा, कविता, कादंबऱ्या, वैचारिक लेखन किंवा मग 'आयुष्यात यशस्वी कसे व्हावे', 'मन ताणरहित कसे करावे?' अशा ठपीची पुस्तके. त्यातून हाती काय लागणार? उगाच महागड्या पुस्तकांवर खर्च करायचा. त्यापेक्षा अन्न, वस्त्र, निवारा एवढ्यापुरत्याच आपल्या जीवनावश्यक गरजा सीमित ठेवू या. त्यांचा दर्जा वाढवण्यासाठी, त्यांच्या झगमगाटासाठी हवे तर पैसे खर्च करू या. वेळ खर्च करू या. पण हे वाचनबिचन नका सांगू आम्हाला. केवळ कागदी फडफड ती.
मग त्या फोटोतल्या मुलीने एवढ्या पडझडीत पुस्तक शोधले, त्याचे काय? तिच्या लेखी पुस्तक म्हणजे केवळ कागदी फडफड नाही. तिच्या लेखी पुस्तक म्हणजे आधार. हा आधार जगण्याचे बळ देणारा. भोवतालाचे भान देणारा. त्यातील सुखदु:खांचे प्रवाह दर्शवणारा. अवघडातून मार्ग दाखवणारा. कदाचित पडझड करणाऱ्यांशी लढण्याची ताकद देणाराही. प्रेरणा निरनिराळ्या असू शकतील, मुख्य मुद्दा वाचन हाच. अगदी अन्न, वस्त्र, निवाऱ्याच्या जोडीने.
ही जोड तुम्ही-आम्ही दिली आहे? देत आहोत? देणार आहोत?
आपल्या भोवताली दृश्य आणि अदृश्य स्वरूपाची बेहिशेबी पडझड सुरू आहे. सामाजिक, सांस्कृतिक, राजकीय, मूल्यात्मक अशा असंख्य आघाड्यांवर. अशा परिस्थितीत पुस्तक-वाचन ही आपली जीवनावश्यक बाब ठरू शकत नाही काय? पुस्तकांच्या वाटेलाही न जाता अन्य मार्गांनी भोवतालचे उत्तम भान येत असेल, वैचारिक पातळी उंचावत असेल, विचारांचा परीघ रुंदावत असेल, तर गोष्ट वेगळी. तेथे तक्रारीला जागा नाही. उलट कौतुकच. पण असे भान नसल्यास ते येण्यासाठी पुस्तकाचे पान उलगडायला हवेच. आवश्यक ते वाचायला हवेच. त्याखेरीज अन्य मार्ग नाही. आणि जिवंतपणे जगायचे असल्यास असे भान राखण्यावाचूनही पर्याय नाही. अन्न, वस्त्र, निवाऱ्यावाचून माणसाला पर्याय नसतो तसेच हे. फोटोतल्या त्या मुलीने हा पर्याय स्वीकारला असावा. आम्ही-तुम्ही स्वीकारला आहे? असल्यास उत्तम. नसल्यास स्वीकारायला हवा. जिवंतपणे जगण्यासाठी एवढे तरी करायला हवेच.
0 comments:
Post a Comment